Krš u širem smislu podrazumijeva kamenu pustoš ili vrlet, a u užem smislu, specifičan reljef sa posebnom, pretežno podzemnom, cirkulacijom u topivim stijenama…
U općoj javnosti zemalja Dunavske regije, krš je prilično nepoznata i uglavnom površno shvaćana pojava, često povezana sa zaostalim, bezvodnim i neprohodnim krajevima. Prema poimanjima stručne javnosti, krš je jedna od najzagonetnijih prirodnih pojava i jedna od najvećih prirodnih vrijednosti globalno.
Različite kraške tvorevine Dinarskog luka i šire predstavljaju jedinstvene fenomene koji ukazuju na specifične obrasce razvoja Zemljine kore, hidrološke mreže, te biološke i ekološke raznolikosti ovih područja. Jedinstvenost ovih područja argumentirana je i činjenicom da je krš kao vrsta reljefa prvo otkriven i opisan u Dinaridima, preciznije u njegovom sjevernom dijelu – Krasu.
Nacionalni park Bukk – Foto arhiva Parka
O kršu
Krš u širem smislu podrazumijeva kamenu pustoš ili vrlet, a u užem smislu, specifičan reljef sa posebnom, pretežno podzemnom, cirkulacijom u topivim stijenama kao što su krečnjak (vapnenac), dolomit, sedra i druge. Osnovna karakteristika kraškog reljefa je izražena, ali selektivna topljivost stijena. Krš se obično razvija u gorsko-planinskom reljefu, a nastaje otapanjem krečnjaka ili drugih topivih stijena vodom, gdje se pukotine u krečnjaku proširuju korozijom i međusobno spajaju u impozantnu mrežu podzemnih šupljina i kanala, koji dopiru do velikih dubina i ispod nivoa mora.
Nacionalni park Kalkalpen – A. Stueckler
Krš odlikuju različiti reljefni oblici koji se dijele u nadzemne oblike (ponikve – vrtače, škrape, kamenice, doline, uvale, polja) i podzemne oblike (pećine, jame, ponori i kaverne). S obzirom da je osnovna karakteristika vodotoka u kršu malo vode na površini a puno u podzemlju, za krš su specifične i rijeke ponornice tj. vodeni tokovi koji sa površine poniru kroz kraške pukotine ili ponore, gdje se nastavlja njihov podzemni tok.
Nacionalni park Kalkalpen – A. Stueckler
Iako kraški reljefni oblici zauzimaju preko 20 % kopnenog dijela Zemlje (izuzev dijela okovanim ledom), kraški ekosistemi predstavljaju jedne od najosjetljivijih ekosistema na svijetu. O značaju krša najbolje govore sljedeće činjenice: na njemu živi oko petine svjetskog stanovništva, kraška područja obezbjeđuju četvrtinu pitke vode širem svijeta, preko 100 miliona ljudi zaposleno je direktno ili indirektno u sektoru turizma vezanom za krš i pećine, preko 50 kraških područja i pećina su na listi svjetske prirodne baštine Organizacije Ujedinjenih nacija za obrazovanje, nauku i kulturu (UNESCO). Krš i pećine unutar istog domaćini su jedinstvenih ekosistema, često ograničenih samo na pojedinačne lokacije a okarakterisanih velikim brojem endemskih vrsta. Pećine, same po sebi, predstavljaju najbolje prirodne arhive za istraživanja paleookoliša i paleoklime, te se literatura pećina često naziva otvorenom knjigom historije Zemlje i čovječanstva.
Nacionalni park Tara – N. Marić
Koncept valorizacije ekosistemskih usluga
Svaki ekosistem ako je u povoljnom stanju pruža niz različitih ekosistemskih usluga. Ekosistemske usluge se definišu kao direktni i indirektni doprinosi ekosistema dobrobiti ljudi. Ekosistemske usluge grupisane su u četiri grupe usluga kao što su usluge na slobodnom raspolaganju ili usluge snadbijevanja (hrana, pitka voda i sirovine), usluge regulacije (regulacija kvaliteta zraka i tla, kao i kontrola poplava i bolesti), usluge podrške (ekosistemi osiguravaju životni prostor za biljke i životinje i održavaju njihovu raznolikost) te kulturološke usluge kao nematerijalne koristi od ekosistema (rekreacija, duhovna inspiracija i mentalno zdravlje).
Notranjski Regionalni park – G. Modic
Kraški ekosistemi, s obzirom na visok stepen diverziteta, pružaju širok spektar usluga od čega se najviše ističu usluge snabdijevanja, prvenstveno pitkom vodom, usluge regulacije, prvenstveno poplava i klime, te kulturološke usluge.
Kako bi se promijenila percepcija stanovništva, interesnih strana i donosioca odluka prema kršu kao izuzetno vrijednom i osjetljivom ekosistemu, danas se sve više koristi metodologija valorizacije ekosistemskih usluga. Ova metodologija pomaže lakšu komunikaciju vrijednosti ekosistema i/ili zaštićenih područja kao i donošenje odluka prilikom određenih procesa kao npr. prostornog planiranja ili donošenja planova upravljanja zaštićenim područjima.
Notranjski Regionalni park – G. Modic
Generalno je prepoznato da je regionalnom kao i međusektorskom saradnjom moguće stvoriti ambijent za održivi i odgovorni razvoj lokalnih zajednica u i oko zaštićenih područja, a koji je zasnovan na prirodnim resursima. Ovakav razvoj podržava pro – biodiverzitetska rješenja tj. rješenja koja se sprovode poštujući kapacitete ekosistema ili održivo korištenje prirodnih resursa, uz minimalizaciju negativnih posljedica na staništa i vrste.
Park prirode Apuseni – Foto arhiva parka
Ekosistemske usluge i lokalni održivi razvoj kraških zaštićenih područja
Kako bi se doprinijelo zaštiti i održivom razvoju kraškog bioregiona u području dunavskog sliva, osmišljen je ECO KARST Projekat koji se provodi u okviru Interreg Dunavskog transnacionalnog programa (DTP), koji je ko-finansiran sredstvima Evropske unije (ERDF, IPA, ENI). Projekat je baziran na valoriziranim uslugama ekosistema zaštićenih područja u kršu kao pokretačkom snagom lokalnog održivog razvoja, a isti implementira 12 partnerskih organizacija/institucija iz devet država dunavskog sliva. Projektni partneri, pored upravitelja sedam zaštićenih kraških područja, su kako slijedi: Zavod za upravljanje šumama Slovenije (Slovenija), Globalni Fond za prirodu – Međunarodna organizacija za zaštitu okoliša i prirodu (Njemačka), Centar za ekološka istraživanja, Mađarska akademija nauka (Mađarska), Parkovi Dinarida – Asocijacija parkova dinarskog luka (Crna Gora), Centar za energiju, okoliš i resurse – CENER 21 (BiH). Specifično projekat će se imlementirati u sedam zaštićenih kraških područja, kao pilot područja Projekta, čiji upravitelji su ravnopravni partneri u implementaciji projektnih aktivnosti: Notranjski regionalni park (Slovenija), Park prirode „Žumberak-Samoborsko gorje” (Hrvatska), Nacionalni park „Kalkalpen” (Austrija), Nacionalni park „Bukk” (Mađarska), Park prirode „Romsilva – Apuseni” (Rumunija), Zaštićeni pejzaž „Bijambare” (Bosna i Hercegovina), Nacionalni park „Tara” (Srbija). Sva ova područja imaju zajedničke prirodne karakteristike i dijele slične probleme, kada je u pitanju upravljanje i korištenje zaštićenih ekosistema.
Park prirode Žumberak-Samoborsko gorje – R. Ibrišević
Projektne aktivnosti su usmjerene na prepoznavanje, mapiranje i valorizaciju ekosistemskih usluga, kao i podsticanje njihovog održivog korištenja kroz razvoj pro – biodiverzitetskog poduzetništva, kao faktora ekonomskog razvoja zaštićenog područja. Krajnji cilj Projekta je razvijanje sedam domaćih akcionih planova i donošenje jedne zajedničke strategije od strane svih predstavnika pilot područja i drugih partnera koji će kroz Projekat proći obuku, kontinuirano razmjenjivati iskustva i znanja te usko sarađivati sa širom zajednicom zaštićenih pilot područja.
Zaštićeni pejzaž Bijambare – M. Borović
Po završetku Projekta biće moguće lakše komunicirati vrijednosti zaštićenih područja kraškog bioregiona u području dunavskog sliva, podizati svijest šire javnosti i mijenjati percepciju krša kako kod stanovništva tako i kod donosioca odluka u sedam država dunavskog sliva, što će u konačnici pomoći bolju zaštitu ovih izuzetno značajnih i osjetljivih ekosistema.
Tekst: Ajla Mehmedović, Irem Silajdžić, Melina Džajić-Valjevac, Nadira Berbić